Środa Popielcowa weszła do kalendarza katolickiego w V wieku. Nazywano ją wtedy „głową czterdziestnicy”. Obecna nazwa Popielca, nawiązuje do obrzędu wypędzania publicznych pokutników, na których ciążyły poważne przewinienia. Odbywało się to w pierwszy poniedziałek Wielkiego Postu. Obrzęd ten polegał na tym, że pokutnicy zgłaszali się do tajnej spowiedzi do biskupa lub wyznaczonego przez biskupa delegata. Następnie w wyznaczonym dniu o wskazanej godzinie pojawiali się przed kościołem i byli wprowadzani do środka, aby biskup posypał ich głowy popiołem. Sakramentowi temu towarzyszyły pochodzące z Księgi Rodzaju słowa: „Pamiętaj człowiecze, że jesteś prochem i w proch się obrócisz; czyń pokutę, abyś miał życie wieczne” (Rdz 3,19). Później biskup kropił wodą święconą pokutników oraz ich ubrania pokutne. Przed wypędzeniem z kościoła pokutnicy odmawiali jeszcze Litanię do Wszystkich Świętych, leżąc na posadzce.
Na początku VII wieku obrzęd ten przeniesiono na środę przed pierwszą niedzielą wielkiego postu. Natomiast od X wieku w Środzie Popielcowej uczestniczą nie tylko publiczni pokutnicy, ale wszyscy wierni zebrani w kościele tego dnia. Według Synodu w Benewencie z 1091 roku, Popielec to znak rozpoczęcia Wielkiego Postu.
Środa Popielcowa to dzień, w którym według tradycji kapłani posypują głowy wiernych popiołem. Popiół przygotowywany jest z palm wielkanocnych, które w poprzednim roku były święcone, a następnie zasuszone i palone na popiół.
Posypanie głów wiernych popiołem jest symboliczne. Jest znakiem pokuty, oczyszczenia i zmartwychwstania. Przypomina też o przemijaniu i ułomności ludzkiego życia. W czasie obrzędu kapłan posypując głowę popiołem, mówi: „Nawracajcie się i wierzcie w Ewangelię” lub „Prochem jesteś i w proch się obrócisz”. Oba cytaty pochodzą z Pisma Świętego. Pierwszy z Ewangelii św. Marka, a drugi z Księgi Rodzaju. Ponadto rytuałowi temu towarzyszy śpiew pieśni pokutnych lub antyfon, których treść pochodzi z Biblii.
W tym roku w Środę Popielcową kapłan wypowie tylko jeden raz formułę na początku obrzędu, a następnie będzie posypywał głowy popiołem w ciszy, zakładając na nos i usta maskę.
Wielki Post następujący po Środzie Popielcowej to okres 40 dni. Pierwotnie, na początku chrześcijaństwa trwał on zaledwie 40 godzin i obejmował Wielki Piątek oraz Wielką Sobotę. Wydłużono go do 40 dni dopiero w IV wieku. Rozpoczynał się wtedy w szóstą niedzielę przed Wielkanocą i kończył w Wielki Czwartek. W tym czasie wierni powstrzymywali się od wielu pokarmów. Post nie obowiązywał w niedziele Wielkiego Postu, ponieważ bez względu na okres liturgiczny są one dniami świątecznymi.
Okres Wielkiego Postu to czas pokuty i przygotowania się do najważniejszych dla Katolików świąt w roku, czyli Wielkanocy. To okazja do odbycia podróży duchowej w głąb siebie. Służy temu liturgia, modlitwa, nabożeństwa gorzkich żali oraz drogi krzyżowej, rozważanie Pisma Świętego, a także spowiedź oraz wyrzeczenia i post, których zadaniem jest wzmocnienie wiary i pokory.